Geef de ondergrond een stem

In alle verhitte discussies over infrastructuurontwikkelingen die nodig zijn voor energietransitie, klimaatadaptatie, gebiedsontwikkeling en woningbouw, valt zelden het woord ondergrond. Sterker, door onder meer de onzichtbaarheid van infrastructuurnetwerken onder de grond, hoge vervangingskosten en de ambiguïteit over eigenaarschap en verantwoordelijkheid is de ondergrond vaak sluitstuk. Paradoxaal genoeg wordt ondergronds ruimtegebruik steeds relevanter en inzicht erin urgenter. De SUBINonderzoeksgroep heeft onderzoek gedaan naar de rol van de ondergrond bij samenwerking tussen netwerkbeheerders in infrastructuurprojecten. We delen de eerste bevindingen.

SUBIN, wat staat voor Subsurface Infrastructures, verkent innovatieve vormen van samenwerking tussen infrastructuurbeheerders bij de aanleg en onderhoud van ondergrondse infrastructuurnetwerken. De onderzoeksgroep bestaat uit de Vrije Universiteit Amsterdam, Erasmus Universiteit Rotterdam, Technische Universiteit Delft, Liander, Vitens, ProRail, Rijkswaterstaat en het Centrum Ondergronds Bouwen.

De complexiteit bij de aanleg en vervanging van ondergrondse netwerken en de beperkte ruimte in de ondergrond dwingen infrabeheerder tot onderlinge samenwerking. We hebben in de periode van 2018 tot 2020 verschillende cases van samenwerking onderzocht: de conditionerende voorbereidingen bij de bouw van de nieuwe Schiphol-terminal, de verhoogde spoorlijn Theemsweg, de Blankenburgverbinding, daarnaast nog projectoverstijgende verkenningen in dijkversterkingsprojecten met kabels en leidingen, en een combisanering van Liander en Vitens. Uit de analyse van de onderzoeksresultaten komen een aantal, voorlopige, relevante bevindingen.

Ondergrondse kennis delen geen vanzelfsprekendheid
De eerste bevinding is dat het effectief delen van kennis over de ondergrond niet vanzelfsprekend is binnen infrastructuurprojecten. Deze kennis raakt soms geïsoleerd en wordt daarom niet goed betrokken in de besluitvorming. Om de invloeden van de ondergrond op infrastructuurprojecten te ontrafelen, zijn aan de ondergrond gerelateerde experts nodig. Een van de onderzochte casussen laat zien dat gemeenschappelijke verantwoordelijkheid en wederzijds vertrouwen tussen deze experts en andere project actoren belangrijk is bij het delen van de kennis over de ondergrond. Deze kennisdeling helpt bij het reduceren van risico’s gerelateerd aan de ondergrond. De ondergrond wordt vaak ten onrechte ondergebracht bij stakeholdermanagement, maar onze bevindingen laten zien dat de ondergrond essentieel is voor het managen van infrastructuurprojecten. Voor het succesvol managen van dit soort projecten moet kennis over de ondergrond, zoals technische en juridische aspecten, goed worden geïntegreerd.

Verschillende percepties over de aanpak van risico’s van de ondergrond
Een tweede bevinding is dat het beheersen van risico’s voortkomend uit de ondergrond een belangrijk onderdeel van projectmanagement is. Voor het effectief beheersen van risico’s gerelateerd aan de ondergrond is belangrijk dat projectactoren hetzelfde beeld hebben van de aanpak van deze risico’s. Echter, uit ons onderzoek blijkt dat deze actoren veelal niet dezelfde beelden hebben. Sommigen vinden dat de aanpak zich vooral moet richten op de technische risico’s van de ondergrond en pleiten daarom voor het inzetten van instrumenten om deze risico’s zo goed mogelijk in kaart te brengt. Anderen vinden dat de risico’s vooral liggen in het toenemend ruimtegebrek in de ondergrond. Deze risico’s zouden meer sociaal en organisatorisch van aard zijn, zodat beter wordt overlegd. Onze studie laat vooral zien dat projectactoren, zonder het van elkaar te weten, verschillend kunnen denken over de aanpak van ondergrondse risico’s. Het is belangrijk om een risicobenadering van de ondergrond expliciet te formuleren en deze met andere projectactoren af te stemmen.

Waarderen van werk in de ondergrond
De ondergrond mag dan lang geen sexy onderwerp zijn geweest, maatschappelijke uitdagingen dwingen infrapartners het werk in de ondergrond te herwaarderen. Verschillende verbanden, bijvoorbeeld tussen waterschappen en netbeheerders, lijken gedreven vanuit een gedeeld gevoel dat er stappen moeten worden gemaakt, om de samenwerking in de ondergrond te verbeteren. Dan blijkt dat waar een wil is, ook een weg is. We zien dat het werk van experts en professionals, die jarenlang ‘achter de schermen’ hun werk hebben gedaan, nu steeds vaker op de voorgrond staat; er is een (her-)waardering voor het werk van beheerders, rekenaars en tekenaars. Waar het ‘vroeger’ nog wel eens lastig kon zijn om op de juiste agenda terecht te komen, wordt nu de roep van ondergrondexperts steeds vaker gehoord en komt de ondergrond prominent op de projectagenda.

Het waarderen van het werken in de ondergrond is geen liefdadigheid: het is mooi dat dit experts de erkenning geeft die zij verdienen, maar wie echt vooruit wil in de ondergrond zal van bestuurders en directie eisen dat de ondergrond op de strategische agenda komt. In ons onderzoek naar bijvoorbeeld dijkversterkingsprojecten bleek dat strategische samenwerking tussen waterschappen en netwerkbeheerders noodzakelijk is omdat de materiële werkelijkheid van kabels en leidingen in de ondergrond een belangrijke rol speelt bij dijkversterking. In deze samenwerking staat niet zozeer de technische vakkennis centraal, maar vooral het vermogen onuitgesproken aannames en vertrekpunten tegen het licht te houden. Zo wordt ruimte gemaakt voor betrouwbare, langjarige relaties waarin de herwaardering van de ondergrond een belangrijkere plaats krijgt.

Betrouwbare infrastructuur is gebaat bij het beter afstemmen van werken aan ondergrondse infrastructuren. Aanvankelijk gaat het gesprek misschien wat stroef en is men zoekende naar een gemeenschappelijke taal. Het inzichtelijk maken van de eigen belangen, maar ook vooral het formuleren van het gedeelde belang, gaat gepaard met een regelmatige realitycheck. Maar uiteindelijk levert dit betere infrastructuren op.

Vijf aanbevelingen
Ons SUBIN-onderzoek gaat de laatste fase in: het analyseren van de verzamelde data en het verspreiden van bevindingen via congressen, artikelen, webinars, voordrachten bij expertplatforms. We maken ook een korte documentaire van ons onderzoek om zo een grotere doelgroep, projectmanagers, besluitvormers en politici te bereiken met de boodschap dat de ondergrond, zo vol met infrastructuren maar zo onzichtbaar voor velen, ertoe doet bij de inrichting van de boven- en ondergrondse wereld.

We doen alvast vijf aanbevelingen:
1. Geef de ondergrond in een project een stem.
2. Zet de ondergrond op de strategische agenda van bestuurders en directies.
3. Formuleer expliciet een risicobenadering van de ondergrond en stem de, mogelijk verschillende, beelden over de beheersing van ondergrondse risico’s op elkaar af.
4. Integreer kennis over de ondergrond in het besluitvormingstraject.
5. Stem werken aan ondergrondse infrastructuren af met andere netwerkbeheerders.

Verder lezen
1 | Biersteker, E., Koppenjan, J. and A.H. van Marrewijk (2021). Identifying approaches to manage subsurface risks: the Schiphol case. Project Management Journal
2 | Martinius, R. E. (2021). Integraal ontwerpen door routines en verbeeldingskracht. Rooijlijn, platform voor wetenschap en beleid in de ruimtelijke ordening. February 2021. Integraal ontwerpen door routines en verbeeldingskracht – Rooilijn
3 | Biersteker, E., Koppenjan, J. and A.H. van Marrewijk (2021). Translating the invisible: Governing subsurface utilities in the Schiphol Amsterdam Airport Terminal project. International Journal of Project Management.
4 | Martinius, R. E. (2020). Borgen van een blijvende verbinding. Samenwerking in dijkversterkingsprojecten met kabels en leidingen. Uitgave van de Project Overstijgende Verkenning Kabels & Leidingen 11 december 2020. Pp 2-30.
5 | Biersteker, E. (2020) Ken je kobolden, weeg de ondergrond op tijd mee. Verdieping, COB magazine voor de ondergrond. Mei 2020. Ken je kobolden – COB
6 | Van Marrewijk, A.H. (2020) podcast over de governance van de ondergrond https://anchor.fm/hetcob
7 | Martinius, R. E., Biersteker, E., van Marrewijk, A.H., Koppenjan, J. Ploeger, H. (2019). Verrassingen uit de Ondergrond. NGInfra Magazine, 1 (maart) 44-45. https://issuu.com/nginframagazine/docs/ infra_01-2019_lr_03/44

Terug naar overzicht